Utworzenie Muzeum i Zagrody Sitarskiej
Rok 1966 był rokiem uroczystych obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. W tym czasie podjęto szereg oddolnych inicjatyw lokalnych dla uświetnienia obchodów. Między innymi takie inicjatywy podejmowane były w zakresie tworzenia, rozbudowy już istniejących czy też dalszego rozwoju placówek kulturalnych na terenie całego kraju. Dzięki takim właśnie inicjatywom powstała także placówka muzealna w Biłgoraju. Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju, pod nazwą Muzeum w Biłgoraju powstało w 1966 roku (uchwała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Biłgoraju). Działalność swą, jako oddział Muzeum Okręgowego w Lublinie rozpoczęło w roku następnym.
Trzon zbiorów stanowiła prywatna kolekcja, zgromadzona przez wybitnego regionalistę, człowieka o szerokich – wszechstronnych zainteresowaniach (archeologia, etnografia, historia, matematyka) Michała Pękalskiego, którego zbiory stanowiły podstawę do zorganizowanej przy Włosiankarskiej Spółdzielni Pracy w Biłgoraju – izby pamięci – punktu muzealnego. Przekazane wraz z częścią wyposażenia izby eksponaty stały się początkiem kolekcji muzealnej, która swą siedzibę znalazła w pomieszczeniach, stanowiących podpiwniczenie nowoczesnego ratusza miejskiego.
Utworzenie Muzeum poprzedziła rozległa działalność zbieracka znanego kolekcjonera, regionalisty, miłośnika archeologii i etnografii, nauczyciela Michała Pękalskiego. W trakcie swoich licznych wędrówek po regionie biłgorajskim, kraśnickim i janowskim zgromadził on olbrzymi zbiór zabytków archeologicznych, etnograficznych i numizmatycznych. Bogactwu znalezisk towarzyszyło też bogactwo spostrzeżeń, które zostały ujęte w notatki i znalazły swoje miejsce w prowadzonym przez wspomnianego badacza domowym archiwum. Dzięki swoim staraniom, a także zrozumieniu przez otoczenie wartości podejmowanych przez niego działań, znalazł on opiekę i zainteresowanie ze strony Włosiankarskiej Spółdzielni Pracy w Biłgoraju. Spółdzielnia ta, jeszcze w 1956 r. wykupiła zbiory Michała Pękalskiego, jednocześnie przydzielając mu lokal w zajmowanych przez siebie pomieszczeniach umożliwiła zorganizowanie tam ekspozycji. Etap ten, w historii muzealnictwa biłgorajskiego określa się jako funkcjonowanie punktu muzealnego.
25 stycznia 1966 r. uchwałą Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Biłgoraju zostało powołane Muzeum Regionalne w Biłgoraju. Jeszcze będąc w trakcie organizacji, otrzymało ono w darze cały zbiór będący dotychczasową własnością punktu muzealnego przy Włosiankarskiej Spółdzielni Pracy w Biłgoraju. Jednocześnie uchwała, a przede wszystkim jej rozpropagowanie w społeczności lokalnej pobudziło ofiarność społeczeństwa Ziemi Biłgorajskiej. Znalazło to odzwierciedlenie w postaci przekazania do zbiorów nowo powstającej placówki olbrzymiej ilości eksponatów. Ofiarodawcami były zarówno osoby prywatne jak też i instytucje działające na terenie miasta i powiatu biłgorajskiego.
Nowo utworzone Muzeum otrzymało na swoje cele, jako siedzibę, część pomieszczeń stanowiących podpiwniczenie nowego budynku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (ratusza). Oprócz uchwały o powołaniu Muzeum, Statutu Muzeum zatwierdzonego przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, przyznano lokal o łącznej powierzchni około 350 m2 oraz wydzielony budżet, pozwalający między innymi na zatrudnienie pracowników, co stanowiło podstawę do rozpoczęcia działalności.
Uroczyste otwarcie ekspozycji i rozpoczęcie właściwej działalności nastąpiło w maju 1967 r. Muzeum Regionalne w Biłgoraju, mieszcząc się w strukturach administracyjnych województwa lubelskiego funkcjonowało jako oddział Muzeum Okręgowego w Lublinie (ale było finansowane przez powiat biłgorajski).
Koniec lat sześćdziesiątych i początek lat siedemdziesiątych to okres powolnego, ale systematycznego kształtowania się zbiorów muzealnych. Dzięki aktywności kadry ówcześnie zatrudnionej w Muzeum szybko wzrastała ilość eksponatów. Pozyskiwanie eksponatów odbywało się drogą darów, zakupów oraz zapoczątkowanych i prowadzonych przez pracowników Muzeum badań i poszukiwań terenowych. Część z nowo pozyskanych eksponatów znalazła się na ciągle modyfikowanych ekspozycjach, część zaś zaczęła zapełniać szczupłe magazyny. Jednakże skromna powierzchnia ekspozycyjna uniemożliwiała pokazanie w pełni całego bogactwa regionu biłgorajskiego, z jego bogatą historią, kulturą i sztuką, rzemiosłem, w tym z niewątpliwie wiodącym – sitarstwem.
W roku 1973, w związku z rozbudową miasta postanowiono wyburzyć stare domy sitarskie zachowane w rejonie ulic: Ogrodowa, Krasickiego (obecnie Nadstawna) i Stawiska. Jednakże, w związku ze zdecydowaną akcją środowiska regionalistów biłgorajskich i poparciem ówczesnych władz konserwatorskich województwa lubelskiego, udało się pozostawić „in situ” jedną z zagród leżących w tej części miasta, która miejscowa tradycja łączyła z rodziną sitarską.
Po przeprowadzonych kompleksowych pracach remontowych i konserwatorskich, Zagroda Sitarska stała się filią Muzeum. Otwarcie w roku 1976 skansenowskiej ekspozycji w Zagrodzie Sitarskiej stało się kamieniem milowym na drodze rozwoju Muzeum w Biłgoraju. Zaprezentowano tu specyfikę regionu biłgorajskiego, w postaci bardzo dobrze rozwiniętych rzemiosł ludowych związanych z obróbką wszechobecnego tu drewna (łubiarstwo, stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo i wyrób gontów) w połączeniu z wysuniętym na pierwsze miejsce na ekspozycji sitarstwem. Co jest najważniejsze, całość ekspozycji znalazła swoje oryginalne i niepowtarzalne tło – XIX wieczne zabudowania.
Pozostawienie zaś, w środku nowoczesnego jak na owe czasy osiedla mieszkaniowego tradycyjnej zagrody mieszczańskiej – sitarskiej, stało się próbą stworzenia ekspozycji muzealnej (zakończonej zresztą zdecydowanym sukcesem), stanowiącą pomost między czasami minionymi a współczesnością.
Dysponując poszerzoną bazą ekspozycyjno – magazynową oraz pewnym, wytyczonym kierunkiem specjalizacji Muzeum (etnografia – prezentacja rzemiosła ludowego) ówczesne kierownictwo Muzeum w Biłgoraju zaproponowało zmianę jego nazwy, tak, by już w samej niej zawarta została jego specyfika. Zgłoszony projekt nazwy – Muzeum Rzemiosł Ludowych w Biłgoraju – znalazł akceptację u władz Muzeum Okręgowego w Zamościu, które po reformie administracyjnej 1975 r. pełniło wobec Muzeum w Biłgoraju funkcję instytucji zwierzchniej (nadzór merytoryczny, finansowy i administracyjny). W ten sposób od 1976 roku Muzeum w Biłgoraju zaczęło używać nowej nazwy.
Powiększenie powierzchni ekspozycyjnej i magazynowej o Zagrodę Sitarską na krótko tylko poprawiło warunki funkcjonowania Muzeum. Stąd też już pod koniec lat siedemdziesiątych, pojawiła się koncepcja przeniesienia jego siedziby z podpiwniczenia ratusza do pochodzącego z końca lat dwudziestych XX wieku budynku tzw. „starej elektrowni”. Ponadto Muzeum miało przejąć tak zwany Zespół Młyński – składający się z młyna wodnego z turbinownią, spichlerza, wozowni – wiaty i tzw. „chałupy młynarza”. Na jego bazie miano utworzyć w dolinie rzeki Biała Łada skansen, na roboczo zwany „skansen rzemiosła ludowego”. W dalszych planach, pochodzących z tego samego czasu przewidywano także, w oparciu o zamknięty „stary cmentarz” przy ul. Lubelskiej utworzenie lapidarium sztuki cmentarnej. Miało to być miejsce służące zgromadzeniu i jednocześnie eksponowaniu najciekawszych i najbardziej wartościowych obiektów tzw. sztuki grzebalnej.
Plany te jednak nie zostały zrealizowane. Po pierwsze, w głównej swej części były to plany na uroczyste obchody w 1978 roku czterystulecia miasta Biłgoraja i jako część mocno fantastycznych, a przez to nierealnych projektów nie doczekały się wykonania z braku środków finansowych, po drugie stan finansów państwa, a w późniejszym okresie samorządów absolutnie nie pozwalałby na realizację i późniejsze utrzymywania tak rozbudowanych placówek w warunkach małego w sumie ośrodka, jakim jest Biłgoraj. Fatalnym zbiegiem okoliczności w 1987 r. drewniany budynek młyna, który według planów miał stanowić trzon projektowanego skansenu, a w którym wykonywane były prace remontowe uległ całkowitemu spaleniu i o ewentualnej odbudowie nie ma mowy. Podobnie jak i o realizacji urządzeń spiętrzających poziom wody w rzece, gdyż na tereny nadzalewowe wkroczyło budownictwo jednorodzinne.
Jako oddział Muzeum Okręgowego w Zamościu, Muzeum Rzemiosł Ludowych w Biłgoraju funkcjonowało do października 1999 r. Wtedy to, w związku z wejściem w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. tzw. reformy administracyjnej na mocy, której utworzono powiat biłgorajski i jednocześnie zlikwidowano województwo zamojskie oraz w związku z ustawą tzw. „kompetencyjną”, nakładającą na powiaty obowiązek organizowania i utrzymywania placówek muzealnych, nastąpiła reorganizacja, a właściwie rozpad Muzeum Okręgowego w Zamościu na cztery muzea powiatowe. Decyzję w tej sprawie podjął Wojewoda Lubelski dnia 27 września 1999 r. Po pewnych perturbacjach związanych z przejęciem Muzeum przez samorząd powiatowy, od dnia 1 stycznia 2000 r. działa ono jako samodzielna, samorządowa instytucja kultury, jednostka organizacyjna Powiatu Biłgorajskiego, pod nową nazwą – Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju, która według kierownictwa Muzeum znacznie lepiej podkreśla regionalny charakter muzeum.
Od 2013 roku w strukturach Muzeum znalazł się także Punkt Informacji Kulturalnej i Turystycznej, funkcjonujący przy Kościuszki 41/43, którego głównym zadaniem jest: Pozyskiwanie, przekazywanie i udzielanie bieżącej, kompleksowej informacji kulturalnej i turystycznej mieszkańcom powiatu oraz przyjezdnym turystom w oparciu o współpracę z podmiotami działającymi w sferze kulturalnej i turystycznej, jak również z podmiotami paraturystycznymi; informowanie o imprezach kulturalnych i rozrywkowych organizowanych przez ośrodki kultury, placówki oświatowo – wychowawcze i stowarzyszenia. Ponadto, działając w ramach Muzeum prowadzi stałą i systematyczną promocję walorów kulturalnych i turystyczno-krajoznawczych naszego regionu poprzez: dystrybucję wydawnictw i materiałów promocyjnych, konsolidację wszystkich podmiotów kulturalnych, turystycznych i paraturystycznych w celu skuteczniejszej promocji potencjału turystycznego naszego regionu, współdziałanie z lokalnymi samorządami miast i gmin w zakresie promocji, współpracę z organizacjami turystycznymi, instytucjami kultury organizacjami w zakresie tworzenia produktu turystycznego i podnoszenia jakości oferty turystycznej w regionie, prowadzenie strony internetowej; współorganizowanie imprez turystyczno – krajoznawczych i kulturalnych.
Organem założycielskim jest Rada Powiatu Biłgorajskiego, a dokumentami na podstawie, których Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju prowadzi swoją działalność są:
1. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku – o muzeach
2. Statut Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju
3. Regulamin Organizacyjny Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju
4. Uchwała Nr XII/50/99 Rady Powiatu w Biłgoraju z dnia 8 października 1999 roku w sprawie utworzenia Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju
J.W.
