DZIEJE POWIATU BIŁGORAJSKIEGO DO 1944 ROKU

DZIEJE POWIATU BIŁGORAJSKIEGO DO 1944 ROKU

Południowo-zachodnia część dzisiejszej Lubelszczyzny należała do najpóźniej poddających się osadnictwu terenów Małopolski. Obszary położone w dorzeczu Sanu i Tanwi weszły w skład Korony w połowie XIV w. jako część ziemi przemyskiej. Znajdowało się tam wówczas niegrodowe starostwo krzeszowskie. Z kolei okolice, na których założono później Biłgoraj, wchodziły już w skład województwa lubelskiego, powiatu urzędowskiego. Jedne ze starszych wsi na tym terenie to Łukowa i Obsza, założone przez Jaśka Kustrę w drugiej połowie XIV w., starostę niegrodowego w Krzeszowie. Wiek XVI na Lubelszczyźnie to początek okresu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Powstały w tym czasie m.in. wsie: Rzeczyce, Kąty, Sokołówka, Gromada, Dąbrowica, Olendrów (od końca XVI w. nosił już nazwę Sól).

Najstarszą lokacją miejską na tym terenie wyróżnia się Goraj. W XIV w. znajdował się tam zamek i wieś. Oprócz Goraja były tam w okolicy wsie: Łada, Radzięcin, Chrzanów i Branwica. Ziemie Gorajskich, wpływowej rodziny ruskiej, to duży kompleks majątkowy w skład którego wchodził Kraśnik, gród Goraj wraz z okolicznymi wsiami oraz nieco później – Szczebrzeszyn. Powstanie Goraja łączy się z nadaniem przez Ludwika Węgierskiego w 1377 r. Dymitrowi i Iwanowi z Klecia zamku Goraj, zwanego Łada, ale jest możliwe, że było to potwierdzenie nadania, którego dokonał wcześniej Kazimierz Wielki.

Kolejne lokacje miast na tym terenie były późniejsze – Tarnogród prawa miejskie otrzymał w 1567 r. staraniem Jana Tarnowskiego. Prawa miejskie nadał mu Zygmunt August. Początkowo Tarnogród wchodził w skład starostwa krzeszowskiego. W 1588 r. starostwo krzeszowskie wraz z przyległym starostwem zamechskim otrzymał kanclerz Jan Zamoyski.  Niedaleki stosunkowo Zamość prawa miejskie uzyskał w 1580 r. Natomiast Krzeszów prawa miejskie otrzymał w 1641 r. W 1589 r.  utworzono Ordynację Zamojską. Wśród różnych włości i wsi, które kanclerz Zamoyski przyłączał do ordynacji, były dobra gorajskie i włość turobińska, ponadto kupił kilka wsi leżących w obrębie klucza krzeszowskiego, m.in. Chmielek, Rakówkę i Zawadkę. Józefów dokument lokacyjny otrzymał w 1725 r., podpisany przez właściciela miasta Tomasza Józefa Zamoyskiego; został założony na gruntach wsi Majdan Nepryski.

Dużą enklawę wśród dóbr Zamoyskich stanowił Biłgoraj i Frampol. Biłgoraj prawa miejskie otrzymał w 1578 r. Został założony jako nowe miasto dzięki staraniom Adama Gorajskiego.  Prawa miejskie, magdeburskie, nadał mu król Stefan Batory.  Frampol prawa miejskie uzyskał w XVIII w., i podobnie jak w Józefowie, nie uzyskano na nie potwierdzenia królewskiego. Wieś została osadzona w tym miejscu w 1705 r. przez hrabiego Franciszka Butlera. Miejscowość stała się miastem prawdopodobnie około roku 1736 (lub dopiero w 1773 r. ) W miasteczku zajmowano się przede wszystkim tkactwem.

Wszystkie te miasteczka wraz z okolicznymi wsiami, poza Biłgorajem i Frampolem, z czasem znalazły się w Ordynacji Zamojskiej. Było to olbrzymie, sukcesywnie rozrastające się, latyfundium magnackie. Ogółem w skład ordynacji weszło 10 miast. Ordynacka gospodarka była nastawiona w dużej mierze na handel zbożem i jego eksport za granicę. Ordynacja popierała też rozwój przemysłu. W XIX w. działała huta żelaza w Hamerni koło Józefowa oraz papiernia. W samym Józefowie w pierwszej połowie XIX w. funkcjonowała słynna w całym Królestwie drukarnia żydowska założona przez Szyję Waksa.

            W latach I Rzeczypospolitej, jednym z najważniejszych wydarzeń była konfederacja tarnogrodzka zawiązana 6.11.1715 r. w tarnogrodzkim kościele. Spowodowało ją wprowadzenie w 1713 r. na terytorium Rzeczypospolitej wojsk saskich, których utrzymanie spadło na barki szlachty. Konfederacja zawiązana została pod hasłem samoobrony i zachowania wolności szlacheckich. Słabość militarna konfederacji, brak pozytywnego programu walki oraz brak właściwej orientacji politycznej, zadecydowała o niepowodzeniach wojennych tego ruchu.

W 1772 r. w czasie pierwszego rozbioru wojska austriackie opanowały całe terytorium późniejszego powiatu biłgorajskiego. Pod zaborem znalazł się duży teren obejmujący nie tylko miasta Biłgoraj, Janów, Goraj czy Zaklików, ale także Zamość, Hrubieszów, Tomaszów, Szczebrzeszyn, czy należące do ziemi przemyskiej – Tarnogród i Krzeszów. W 1776 r., na mocy Konwencji Warszawskiej Austria zwróciła Rzeczypospolitej część zabranego terytorium w skład którego wchodził Biłgoraj, Goraj i Janów wraz z okolicami.

            Na powrót w granicach Austrii Biłgoraj wraz z okolicznymi terenami znalazł się po trzecim rozbiorze i stan ten trwał aż do 1809 r., kiedy to tereny te włączono do Księstwa Warszawskiego.  W tym czasie Biłgoraj, Janów i Krzeszów przyłączono do nowo utworzonego powiatu tarnogrodzkiego w departamencie lubelskim. W 1815 r., gdy utworzono Królestwo Polskie, Biłgoraj wraz z okolicznymi terenami znalazł się w zaborze rosyjskim, w powiecie tarnogrodzkim. Od 1813 r., ziemie Księstwa były ponownie pod okupacją wojskową. W 1816 r. – Biłgoraj znalazł się w obwodzie zamojskim, z siedzibą w Janowie Lubelskim.

            Na Zamojszczyźnie działania wojenne w czasie powstania listopadowego rozpoczęły się w lutym 1831 r. Ludność ofiarnie włączała się do udziału w powstaniu poprzez udział ochotników np. w Straży Bezpieczeństwa, będącej formacją porządkową i rezerwową dla armii oraz liczne dobrowolne opłaty pieniężne na rzecz powstania.

Dążenia niepodległościowe w społeczeństwie polskim były ciągle żywe. 22.01.1863 r., kiedy wyznaczono wybuch powstania, w Biłgoraju i okolicy nie zaatakowano wojsk rosyjskich, gdyż była zbyt silna załoga rosyjska. Jedna z pierwszych potyczek z Kozakami na tym terenie została stoczona pod Józefowem, 24.01.1863. W okolicy Zwierzyńca i Szczebrzeszyna działał też miejscowy oddział H. Gramowskiego, który 31.01. rozgromił posterunek kozacki w Józefowie. W marcu 1863 r. stoczył kilka potyczek oddział płk. Leona Czechowskiego, m.in. pod Potokiem Górnym, Ciosmami i Gozdem. Na tym terenie walczył także oddział M. Borelowskiego ps. Lelewel, który stoczył walkę pod Borowymi Młynami i 24.04. pod Józefowem. W walce polegli m.in.: komisarz województwa lubelskiego, G. Wasilewski, ks. M. Żółtowski, kapelan obozowy oraz Mieczysław Romanowski, poeta, autor poematu Dziewczę z Sącza. Później, gen. A. Jeziorański pod Kobylanką stoczył dwie bitwy – 1.05. i 6.05.1863 r. W sierpniu działał tutaj oddział Kajetana Cieszkowskiego „Ćwieka”, który połączył się z oddziałem Lelewela i razem stoczyli zwycięską walkę z Rosjanami pod Panasówką 3.09.1863 r. Pod samym Biłgorajem doszło do niewielkiej potyczki 2.09.1863 r.  Na tym przygranicznym obszarze walczyły też inne oddziały, m.in. pod Hutą Krzeszowską 1.12.1863 r. uległy rozbiciu oddziały Krysińskiego i Kozłowskiego. Z powstaniem styczniowym wiąże się też bezpośrednio uwłaszczenie chłopów  w 1864 r.

            Powiat biłgorajski został utworzony w 1867 r. W skład powiatu wchodziło początkowo cztery miasta- Biłgoraj, jako siedziba powiatu oraz Józefów, Tarnogród i Krzeszów, ponadto 13 gmin wiejskich: Aleksandrów, Babice, Biłgoraj, Biszcza, Huta Krzeszowska, Kocudza, Krzeszów, Księżpol, Lipiny, Łukowa, Majdan Sopocki, Sól, Wola Różaniecka. W latach 1869-1870 prawa miejskie utracił Krzeszów, Józefów i Tarnogród.

W powiecie mieszkała ludność mieszana, głównie Polacy, Rusini i Żydzi. W 1867 r. zamieszkiwało tu 74 826 osób. Był to w tym czasie jeden z najbardziej zaludnionych powiatów. W 1897 r. powiat biłgorajski liczył 10240. Powiat biłgorajski był zróżnicowany pod względem religijnym. Zamieszkiwali w nim katolicy, grekokatolicy, prawosławni i Żydzi (wyznanie mojżeszowe). Pomiędzy ludnością różnych wyznań nie było większych zatargów. W 1875 r. nastąpiła kasata unickiej diecezji chełmskiej, która odtąd stała się oficjalnie prawosławną. Wszystkich unitów zaliczono przymusowo do wyznania prawosławnego. Wcześniej na tym terenie działało zaledwie 4 parafie prawosławne – w Tarnogrodzie, Luchowie, Babicach i Potoku Górnym, po 1875 – 18. Działało 9 parafii katolickich (Biłgoraj, Górecko Kościelne, Huta Krzeszowska, Józefów Ordynacki, Krzeszów, Łukowa, Potok Górny, Puszcza Solska i Tarnogród). Nie istniały w powiecie żadne zakony po kasacie w 1864 r., kiedy zlikwidowano klasztory franciszkanów w Górecku Kościelnym i Puszczy Solskiej. Synagogi funkcjonowały w Biłgoraju, Józefowie, Krzeszowie i Tarnogrodzie.

W 1905 r. kwietniowym ukazem tolerancyjnym pozwolono zamienić religię prawosławną na inne wyznanie chrześcijańskie. Jednakże znaczny spadek wiernych po wprowadzeniu ukazu był motywacją do podjęcia przez rosyjską Dumę sprawy utworzenia nowej guberni, gdzie ludność prawosławna stanowiłaby większość. 6 lipca (23 czerwca) 1912 r. Duma podjęła uchwałę o utworzeniu guberni chełmskiej. W wyniku tego prawie cały powiat biłgorajski znalazł się w jej składzie umniejszony o kilka gmin uznanych za zamieszkałe w większości przez Polaków. Pozostała część wraz z Biłgorajem weszła w skład Chełmszczyzny. W powiecie tylko w trzech gminach – Biszczy, Babicach i Księżpolu ludność prawosławna stanowiła ponad 50% mieszkańców. Nowy powiat biłgorajski był mniejszy, liczył 1 miasto, 2 osady – Tarnogród i Krzeszów oraz 10 gmin, w nich 101 wsi. W 1913 zamieszkiwało go 102 382 osoby. Powierzchnia powiatu wynosiła 999,14 km².

Powiat biłgorajski był najbardziej zacofanym obszarem w guberni pod względem gospodarczym. Rozwijał się jedynie przemysł rolno-spożywczy, głównie młynarstwo. Dominującą formą produkcji pozostało rzemiosło i manufaktura. Poza sitarstwem w Biłgoraju i okolicach, w Tarnogrodzie ale i po wielu wsiach zajmowano się tkactwem (płótno lniane i konopne) i kuśnierstwem.

            Na zły stan gospodarki w powiecie z pewnością wpływ miał fatalny stan komunikacji. Do czasów I wojny w powiecie było zaledwie 7 km drogi bitej.  Nie było linii kolejowej, jedyną spławną rzeką był San, tylko pod Krzeszowem dotykający granic powiatu.

Na taki stan rozwoju powiatu wpływ miało także szkolnictwo. W latach zaborów w powiecie istniały tylko szkoły początkowe jedno- i dwuklasowe. Oprócz tego od lat 80. XIX w. zaczęły powstawać wyznaniowe, prawosławne, szkoły początkowe i szkoły czytania i pisania. W 1912 r. było 57 szkół mających 60 oddziałów. Do szkół nie uczęszczało 80,4% dzieci w wieku 8 – 11 lat.

            W powiecie biłgorajskim ludność wiejska stanowiła 81,2% (w 1900 r.). Sam powiat miał charakter wyraźnie rolniczy. Inną charakterystyczną cechą dla regionu biłgorajskiego były liczne bardzo duże wsie, najczęściej o zabudowie szeregowej. Na początku XX w. największa wieś w powiecie, Łukowa, mająca 520 domów, była też największą wsią w guberni lubelskiej. Inne duże wsie to: Biszcza –  445 domów, Aleksandrów – 400, Zamch – 381. W tym czasie Biłgoraj miał 427 domów, Józefów – 135, Krzeszów – 154, natomiast Tarnogród – 722. Powiat biłgorajski liczył 152 wsie, w latach zaborów był najbardziej zapóźnionym rozwojowo powiatem w guberni lubelskiej a bieda biłgorajska była wręcz przysłowiowa.

            W regionie biłgorajskim działania wojenne toczyły się w roku 1914 i 1915. Po raz pierwszy Austriacy przekroczyli granicę 7.08.1914. Od początku Rosjanie nie odnosili większych sukcesów i po kawaleryjskiej potyczce pod Osuchami cofali się. Armia gen. Auffenberga posuwała się od Rawy Ruskiej na Tomaszów jednym skrzydłem i od Tarnogrodu na Biłgoraj skrzydłem drugim. Z kolei armia gen. Dankla szła na Janów i Kraśnik. 21.08. gen. Dankl rozpoczął ofensywę znad rzeki Tanwi. Austriacy w Biłgoraju urządzili magazyny aprowizacyjne i amunicyjne – miasto stało się spichlerzem żywności dla armii austriackiej.

Do większych walk w okolicy doszło pod Frampolem (21-23.08.). Na początku września Rosjanie zaczęli zwyciężać i zmusili do wycofania się przeciwników za San, gdzie przez kilka dni toczyły się walki pozycyjne. Austriacy wycofali się we wrześniu 1914 r., Ponowne walki miały miejsce w czerwcu 1915 r., m.in. pod Krzeszowem, który został prawie całkowicie zniszczony.  Na linii Tanwi front ustabilizował się w czerwcu 1915 r.

Rosjanie ewakuując się stosowali często taktykę spalonej ziemi. Cofając się zmuszali do opuszczenia swych domostw ludność prawosławną która stanowiła 26% mieszkańców powiatu. W wyniku tego opustoszały nieraz całe wsie. Najwięcej mieszkańców ubyło z gmin Babice, Księżpol, Biszcza oraz Łukowa. Prawosławnej ludności pozostało zaledwie 4793. Ogółem ubyło 29522 mieszkańców. Wskutek tego powiat zamieszkiwało zaledwie 71 840 ludzi (dane na 1.01.1916). Ponownie powiat biłgorajski znalazł się pod okupacją austro-węgierską latem 1915 r. i obejmował teren o powierzchni 1708 km², w skład którego wchodziło jedno miasto- Biłgoraj i 14 gmin wiejskich.

            Wszędzie brakowało podstawowych artykułów codziennego użytku. Pomimo, iż Austriacy ściśle pilnowali granicy, kwitł przemyt – z Galicji szmuglowano spirytus, naftę i cukier. Latem 1915 r. wybuchła epidemia cholery i tyfusu w Biłgoraju i Tarnogrodzie. Aby się nie rozprzestrzeniła, Biłgoraj został ogłoszony miastem zamkniętym, a chorych izolowano w szpitalu. W Biłgoraju zmarło około 2000 osób, a w Tarnogrodzie – 1000. Po wsiach przez całą wojnę pojawiały się przypadki zachorowań na tyfus plamisty i cholerę.

            Przed wojną powiat biłgorajski był najsłabiej rozwiniętym gospodarczo powiatem w guberni lubelskiej. Prawie wcale nie było tu przemysłu, a ziemie orne były bardzo słabe. W czasie wojny rolnictwo jeszcze bardziej podupadło. Ponadto ponad połowa ziemi w powiecie należała do Ordynacji Zamojskiej. Największym bogactwem były lasy. W czasie wojny ich intensywną eksploatację prowadzili najpierw Rosjanie, później Austriacy. Dużo drzewa zostało wycięte na budowę dróg, na przeprawy przez bagna, budowy mostów czy okopów. Aby poprawić sieć komunikacyjną i umożliwić lepszą wywózkę drewna z Puszczy Solskiej, rosyjskie wojska w 1914 r. zbudowały linię kolejki wąskotorowej na trasie Biłgoraj – Zwierzyniec, następnie rozebrali ją w 1915, a znowu  w 1916 r. Austriacy odbudowali linię.

            Lata I wojny były bardzo istotne dla rozwoju szkolnictwa. Ewakuacja Rosjan w 1915 r. spowodowała zanik całej rosyjskiej sieci szkolnej. W latach zaborów, na początku XX w., procent analfabetów wynosił około 67% i był to jeden z najwyższych wskaźników w Królestwie Polskim. W 1912 r. istniało w powiecie w sumie 57 szkół początkowych, w tym: 25 szkół gminnych i wiejskich, 18 cerkiewnych, 14 – czytania i pisania. Pod okupacją austriacką pierwsze szkoły powstały już jesienią 1915 r., m.in. otwarto 4-klasowe szkoły w Biłgoraju i Tarnogrodzie, następne na początku 1916 r. np.: w Aleksandrowie, Łukowej, Józefowie i Potoku, łącznie 16 szkół. W 1917 r. było szkół 65, uczyło się 5888 dzieci.

            Dla aktywizacji politycznej społeczeństwa bardzo ważne znaczenie miała działalność placówki werbunkowej Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego do Legionów Polskich w Biłgoraju. Jej komendantem został chorąży E. Madurowicz.

            W Biłgoraju komendant powiatu ppłk A. Carapet przekazał formalnie władzę 3.11.1918 r. i wyjechał z miasta. Następnego dnia żołnierzy austriackich rozbrajała miejscowa drużyna POW. Władzę objął komisarz cywilny jako starosta – A. Cyfrowicz, naczelnikiem siły zbrojnej w powiecie został por. M. Mazurkiewicz, zaś komendantem Straży Bezpieczeństwa Publicznego –  rejent F. Wolski. Biłgoraj i cały powiat był wolny.

Po odzyskaniu niepodległości ustawą Sejmu w 1919 r. utworzono województwo lubelskie a jednym z 19 powiatów został powiat biłgorajski. Początkowo obejmował teren taki jak wcześniej, jednak w 1923 r. dokonano modyfikacji: gminy Frampol i Goraj przeszły do powiatu biłgorajskiego, natomiast część gminy Majdan Sopocki została dołączona do powiatu tomaszowskiego. Powiat miał 15 gmin i 1 miasto, w sumie 315 miejscowości. W 1931 r. liczył ponad 116 tys. mieszkańców i obejmował obszar 1719,9 km ².

W okresie międzywojennym wybudowano tu m.in. szpital powiatowy w Biłgoraju, elektrownię miejską, powstało też szkoły średnie: np. szkoła handlowa, prywatne gimnazjum koedukacyjne, szkoła rolnicza dla dziewcząt w Teodorówce i inne. Działało 108 szkół powszechnych. Jedną ze społecznych organizacji była Polska Macierz Szkolna. Powstawały też liczne straże pożarne. W  tym okresie dużą rolę odgrywały partie polityczne, np. Chłopskie Stronnictwo Radykalne, na czele którego stał m.in. Jan Dziduch, poseł na Sejm. Działalność prowadziły także BBWR, PPS, KPP i inne. Istniało także wiele stowarzyszeń  żydowskich. W okresie międzywojennym Żydzi tak jak i Polacy byli członkami bardzo wielu różnych partii politycznych i związków zawodowych. Silnie rozwijał się także ruch spółdzielczy.

            Po pierwszej wojnie światowej powiat był bardzo wyludniony. Spis powszechny z 1921 r. wykazał, że w powiecie zamieszkuje 91016 osób. Zdecydowana większość mieszkańców mieszkała na wsi i w osadach miejskich (Krzeszów, Józefów i Tarnogród) – co stanowiło 93,8%  ludności. W 1931 r., w powiecie zamieszkiwało 116 951 osób, a w 1939 r. -125 560 osób. W okresie międzywojennym nie zmieniał się w zasadzie stan procentowy mniejszości narodowych w powiecie. W tym czasie Polacy stanowili 70,1% ludności, Ukraińcy – 17,9% ludności, natomiast Żydzi – 10%.

            Wszelkie działania mające na celu rozwój powiatu przerwała II wojna światowa w czasie której został on bardzo zniszczony. We wrześniu 1939 roku cofały się w kierunku Lwowa dwie armie WP „Kraków” pod dowództwem gen. A. Szyllinga i „Lublin” pod dowództwem gen. T. Piskora. Walczyły tu również oddziały WP z GO płk T. Zieleniewskiego. Z większych bitew można wymienić: w dniach 13-16.09. wzdłuż drogi Biłgoraj – Krzeszów głównie pod Banachami, Solą i Puszczą Solską, walki na odcinku rzeki Tanew – Tarnogród, 16.09. pod Łukową i o Biłgoraj, ponadto walki w okolicach Tereszpola, Górecka Kościelnego i Aleksandrowa czy pod Dzwolą.

W 1940 r. władze okupacyjne powiększyły teren powiatu włączając z powiatu zamojskiego gminy Tereszpol, Radecznica, Zwierzyniec, Szczebrzeszyn oraz część gminy Dzików Stary oraz Cieplice i Kuryłówkę; miał 23 gminy, 454 miejscowości i 2 miasta – Biłgoraj i Szczebrzeszyn. Powierzchnia wynosiła 2584,1 km². Nowy powiat liczył 187 764 mieszkańców, później, w 1943 r. – 160 294 mieszkańców. 

W okresie okupacji rozwinęło się tajne nauczanie, istniał silny ruch oporu. Działały tu oddziały Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich oraz Armii Ludowej, ponadto były tu także oddziały partyzantki radzieckiej. Sprzyjały temu wielkie kompleksy leśne Puszczy Solskiej. Wielu ludzi zostało wysiedlonych, wielu zamordowano. Ostateczna zagłada Żydów nastąpiła 2.11.1942 r. Przyjmuje się, że podczas wojny straciło życie na terenie powiatu ponad 13 tys. Żydów, Polaków zginęło ponad 10 tys. Niemcy przeprowadzili też wiele pacyfikacji, doprowadzając do tego, że powiat został wyniszczony nie tylko ludnościowo ale i gospodarczo. Z większych akcji niemieckich należy wymienić: w 1943 r. akcję wysiedleńczą Werwolf-  kiedy to wysiedlono z 89 miejscowości ponad 30 tysięcy ludzi – część osadzono w obozie na Majdanku a część wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec. Z kolei w specjalnej akcji pacyfikacyjnej w czerwcu 1944 r. Sturmwind zabito kilkaset osób a około 12 tys. osób osadzono w obozie zagłady na Majdanku, wcześniej przetrzymując je w obozach przejściowych w Biłgoraju i Tarnogrodzie. Akcja ta związana była z próbą zlikwidowania zgrupowań partyzanckich działających na tym terenie. Najpierw doszło do okrążenia partyzantów radzieckich i polskich na Porytowym Wzgórzu (Sturmwind I), ale udało się im przełamać okrążenie i przejść do Puszczy Solskiej. Natomiast operacją Sturmwind II objęto wschodnią część pow. biłgorajskiego. Partyzanci zostali okrążeni. Rosjanie i oddziały Armii Ludowej wyszli po ciężkich walkach z okrążenia zaś zgrupowanie oddziałów AK i BCh pod dowództwem mjr E. Markiewicza ps. Kalina stoczyło dramatyczną bitwę pod Osuchami w czerwcu 1944 r., gdzie poniosło olbrzymie straty.